Kırk (küsur) yıl önce Kanada Başbakanı, bir Türk çocuğunu (beni!) neden üzmüştü?
Rahmetli babam hava subayı idi. Dolayısıyla çocukluk yaşamım hava üslerinde geçti. Askeri uçaklar da benim özel ilgi alanım oldu. Hani "Hobby" diyorlar ya… Ondan…Hâlâ da öyle. Askeri uçaklar hakkında, çoğu da hiç bir pratik işe yaramayan, epeyce bilgim var… Çocukken de vardı…
1959 YILINDA….
Çocukluğumda hayran olduğum uçakların başında Kanada'nın Avro fabrikasının yaptığı CF-105 Arrow (Ok) geliyordu. 1959 yılı idi. Bu uçağın bir resmini bulmuştum. Yarım yamalak İngilizcemle de uçağın özelliklerini açıklayan bir yazıyı da anlamaya çalışmıştım. İki kişilik, iki motorlu müthiş etkileyici bir görünüşü olan bir av önleme uçağıydı. Hızının saatte 1500 mili (aşağı yukarı 2500 km.) aşması bekleniyordu. Hizmet tavanı 60.000 feet (18.300 metre) olacaktı. Koskocaman bir uçaktı… Tam 31 ton ağırlığındaydı.
Görünüşü bir harikaydı. Zarif bir gövdesi ve çarpıcı delta kanatları vardı. Silah olarak sadece modern füzeler taşıyordu. Üstelik bu füzeler gövde içinde taşındıklarından, uçağın dış görünümündeki güzellik de bozulmuyordu. ABD yapımı uçaklardan çok daha ileri olduğu söyleniyordu. Buna hem çok şaşırmış, ve ne yalan söyleyeyim, hem de çok hoşuma gitmişti. Kıskanıyordum herhalde ABD'nin uçak yapımındaki başarısını…
Bir süre sonra CF-105 Arrow projesinin Kanada hükümeti tarafından iptal edildiğini öğrendim. Bana dünyanın sekizinci harikası gibi gelen bu uçak yapılmayacaktı artık… Sanki bana söz verilen birşey alınmamışçasına üzülmüştüm… Yıllarca sakladım bendeki tek resmini….
4 Ekim 1957: 201 numaralı ilk CF-105 Avro fabrikasının kapısında…
Kırk (küsur) yıl sonra…
Büyüyünce uçaklarla ilgili bir alanda çalışma fırsatım olmadı. Ama ilgim devam etti, işlerim el verdiğince…Kitaplar, dergiler okurdum boş zamanlarımda…CF-105 de aklımdan hiç çıkmadı… Sonunda, bir süre önce bu uçağa ve iptal kararına ilişkin bazı bilgilere ulaştım…Bu kararı alan Kanada başbakanın adıJohn Diefenbeker'miş… Bu kararı sırf binlerce kilometre ötede yaşayan bir Türk çocuğunu üzmek için de almamış…
Beni üzdüğünden çok daha fazla, çok daha derinden Kanada'da pek çok insanı üzmüş, onların yaşamlarını ve hatta Kanada havacılık endüstrisinin kaderini değiştirmiş bu karar… Üstelik de pek çok araştırmacıya göre olumsuz yönde… Son zamanlarda sadece ben anmıyorum bu olayı… Kanada'da yoğun bir ilgi var. Bir film yapılmış. Yazılar yayımlanıyor. Kanada'nın ulusal gururu olarak kabul edilen bu projenin iptal edilmesini şiddetle ve duygu yüklü olarak eleştirenlerin sayısı epeyce fazla…
Neden bu kararı almak zorunda kalmış John Diefenbeker? Uçakları mı sevmiyormuş, yoksa Kanada'nın ulusal gururu ile pek ilgili mi değilmiş? Bu soruların yanıtını bulabilmek için hiç olmazsaCF-105'in doğuşu ve tarihin sayfalarında kayboluşunun öyküsüne kısaca bir göz atmak gerekir herhalde…
CF-105 ARROW'un KISA ÖYKÜSÜ
1953 Nisanında Kanada Hava Kuvvetleri uzun menzilli, iki kişilik ve iki motorlu bir av önleme uçağına gereksinimi olduğunu açıkladı. Specifications Air-7-3 olarak bilinen bu açıklama daha Kanada Hava Kuvvetlerinde yeni hizmete girmekte olanCF-100'ün yerine geçecek olan uçakta aranan özellikleri belirlemeğe yönelikti. Bu açıklamaya göre gerek duyulan uçak uzun menzilli olmalı, yüksek irtifada ve hızlı uçabilmeliydi. Sağlanması istenen koşullar hiç de mütevazi değildi. Uçak iki motorlu ve iki kişilik olacakı. Uzun menzilden kastedilen eylem alanının yarı çapının 1000 km. olması idi. Uçağın 18300 metre yükseklikte uçabilmesi de isteniyordu. Uçak gelişmiş bir atış denetim sistemine sahip olacaktı ve sadece füzelerle donatılacaktı. Bu uçağın amacı, Kanada'nın uçsuz bucaksız ve ıssız topraklarını, Kuzey Kutbunu aşarak gelebilecek sesten hızlı Sovyet bombardıman uçaklarına karşı koruyabilmekti [1] .
Böyle bir uçak dünyada yoktu. Yaratılması gerekiyordu. Bu iddıalı projeyle Kanada'nın Avro firması ilgilendi. Avro ilginç bir şirket idi. Şirket 1945 yılının Aralık ayında Britanya’nın Avro Şirketinin Kanada’nın National Car Factory’yi almasıyla kurulmuştu. National Car Factory, II. Dünya Savaşı sırasında Avro Lancaster bombardıman uçaklarını yapıyordu.
Bu şirket kurulmasından kısa bir süre sonra önemli bir başarıya imza attı. Amerika kıtasında yapılan ilk jet yolcu uçağı olan Avro C-102'yi, dünyanın ilk jet yolcu uçağıDe Havilland Comet 1'den sadece 13 gün sonra uçurarak (10 Ağustos 1949) adını dünyaya duyurdu… ABD’de yapılan ilk jet yolcu uçağı bundan tam yedi yıl sonra uçacaktı! AmaAvro C-102 ticari başarı elde edememişti, şu ya da bu nedenle!…
Avro C-102: Başarısızlığı hak etmiş miydi acaba?
Avro firmasına başarı sağlayan ise CF-100 Canuck jet avcı uçağı oldu. Bu uçağın yapımı projesi 1946 yılının Ekim ayında başlatıldı. Uçağın prototipi ilk uçuşunu 19 Ocak 1950’de yaptı.
CF-100 Canuck’un prototipi
Kanada Hava Kuvvetleri bu düz kanatlı jet av uçağını 1952 Eylülünde teslim aldı. Avro firması bu uçaktan 1950-58 döneminde, 53 tanesi Belçika Hava Kuvvetleri için olmak üzere, 692 tane üretti.
Kanada’nin kendi tasarımı olup seri üretime geçilen tek jet savaş uçağı:
Avro CF-100 "Canuck" Mk. IVa
CF-100 Mk. IV. B: CF-100 uçağının en çok sayıda üretilen tipi
Avro firması CF-100’ü geliştirme çalışmalarına 1950 Aralığında başlamıştı bile…CF-103 olarak kodlandırılan bu proje özünde CF-100’ün çekik kanatlısı idi. Ancak uçağın yapılan rüzgar tüneli denemeleri performansnın çok düşük kalacağını gösterdiği için bu proje 1951 Aralık ayında iptal edildi. Avro bundan sonraC-104 olarak kodlandırılan delta kanatlı bir av uçağı projesine yöneldi. İşte bu proje Kanada Hava Kuvvetlerinin 1953 Nisan ayındaki Specifications Air 7-3' ü oluşturmasına esin kaynağı oldu.
Avro firması delta kanatlı C-104’ün iki tipi üzerinde çalışıyordu.> tek jet motorlu bir uçaktı. Buna karşılıkC-104/2 ise iki motorlu idi. Avro firması, Kanada Hava Kuvvetleri’nin isteğine koşut olarakC-104/2üzerindeki çalışmalarını yoğunlaştırdı ve bu uçağın iki kişilik tipinin tasarımını geliştirdi.C-105 olarak anılan bu proje 1953 yılının Mayıs ayında Kanada Hava Kuvvetlerine sunuldu. Aynı yılın Temmuz ayında daCF-105 adı verilen tasarım üzerine çalışmaya başlanılması Kanada Hava Kuvvetleri tarafından uygun bulundu.
Uçağın motorunu da Avro'nun kardeş kuruluşu Orenda geliştiriyordu. Orenda PS-13 Iroquius , o zamana kadar ABD ya da Kanada'da yapılmış motorların hepsinden daha güçlü olacaktı.CF-105 son derece gelişmiş bir atış denetim sistemi ve bugünkü kablo-ile-uçuş (fly-by-wire) sisteminin öncüsü olarak düşünülebilecek bir elektronik uçuş denetim sistemine sahip olacaktı… Özetle 1950’lerin değil 1970’lerin uçağı görünümündeydi…Hem dışarıdan bakıldığında, hem de teknik olarak…
Uçak 4 Ekim 1957'de, yani SSCB'nin dünya yörüngesine ilk yapay uyduyu (Sputnik 1) yerleştirdikleri gün, fabrika kapısında göründü. 28 Mart 1958'de CF-105 Arrow Mk. 1 ilk uçuşunu yaptı.
201 no. lu ilk CF-105 prototipi uçuşta…
Iroquis motoru henüz hazır olmadığından ABD yapımıP&W J-75 P-3 motorlarıyla donatılmıştı.Arrow Mk.1 tipi uçaklardan 5 tane yapıldı. Bunlar da uçuş denemelerine başladılar. Uçak, geçiciP&W J-75 P-3 motoruyla bile rahatlıkla ses hızının 1.98 katına ulaştı.
11 Kasım 1958 tarihinde, pilot Spud Potocki yönetiminde yaptığı 1 saat 15 dakika süren uçuşunda, ses hızının 1.98 katına ulaşan 202 numaralı CF-105 uçağı
Denemeler genelde başarılıydı. Bu nedenle de Iroquis motoru konulacak olan Arrow Mk.2 'den 5 tane daha yapılmasına başlanıldı.
İşler, her yeni uçakta karşılaşılan türde sıradan sorunlar dışında, iyi gidiyordu.
204 numaralı CF-105 tırmanıyor…
KARA CUMA
İşte bu sırada hiç beklenmedik birşey oldu. Kanada Başbakanı John Diefenbeker 20 Şubat 1959 Cuma günü saat 11.00 de, Kanada Avam Kamarasında söz aldı ve çok kısa bir konuşma ileCF-105 projesini iptal ettiğini açıkladı. Avro şirketine hemen bu projeyi durdurması bildirildi. Şirket 14.000 kişinin işine son verdi. Yapılan bütün uçaklar, planları ve bilgiler imha edildi. Kanada'nın gururu, göz bebeğiCF-105 altı yıllık bir serüvenden sonra yok oldu.
Neden?
Her konuda olduğu üzere bu konuda da farklı görüşler var. Ama bir nokta her araştırmacı tarafından kabul ediliyor: Bütçe kısıtı…
JohnDiefenbeker 'in başında olduğu muhafazakâr hükümet, bütçe dengesini koruyabilmek için harcamaları kesmeğe karar vermişti. Bu girişimin bir parçası olarak da Kanada'nın hava savunmasının daha ucuz bir biçimde yapılmasının yollarının aranmasına yönelindi. Pahalı bulunanCF-105 Arrow projesi de iptal edildi.
Bulunan yol ne miydi? ABD'den geçiş dönemi için 66 tane elden düşme eski F-101 Voodoo av önleme uçağı ve bir füzeden çok uçağa benzeyen hantalIM-99 BBomarc B füzelerinin satın alınması!!! Sonra daLockheed F-104 uçaklarına geçilmesi…
Acıklı son: Yok edilmeyi bekleyen uçabilir durumdaki beş adet CF-105 uçağı… En önde 11 Kasım 1958’deki uçuşunda Mach 1.98’e ulaşan 25202.
SONUÇ
John Diefenbeker haklı mıydı?
Aldığı kararın Kanada'nın hava savunması ve uçak sanayiinin gelişmesi açısından değerlendirilmesi karmaşık bir sorun. Bu konuda çalışan ciddi araştırmacılar var. Farklı sonuçlara ulaşıyorlar.
Ama bir nokta açık. Bütçe kısıtı altında bir seçim yapmıştı, Diefenbeker… Hayır demek zorunda kalmıştı, beğenilen, sevilen, hatta ülkenin gururu olarak tanımlanan bir projeye. Üstelik de iyi giden, sonuca yaklaşan bir projeydi söz konusu olan… Pek çok insana da ekmek parası sağlıyordu… Kendisine kızılacağını da biliyordu herhalde…Kızıldı da, halâ da kızanlar var…
John Diefenbeker demokratik toplumlarda siyasal yetkenin kararlarını alırken bütçe kısıtını hesaba katması gerektiğini bilen ve koşullar zorladığında da, ne kadar popüler olursa olsun böyle bir projeye hayır diyebilecek uygar cesaret sahibi bir politikacıydı. Ama itiraf etmek lazım, onu eleştirenler de bu konuda saygılıydılar. Kimse onu bütçe kısıtına uyduğu için eleştirmedi. Eleştiriler, bu kısıt altında yaptığı tercihin doğru olmadığı biçimindeydi…
Ben iseJohnDiefenbeker'a halâ kızıyorum. Çocukken hayran olduğum o güzelim uçağı yok edip, beni üzdüğü için… Bütçe kısıtına uymak için bunu yapmak zorunda kalmış olması ise benim gözümde onu bağışlamam için bir neden oluşturmuyor...
Çünkü ben Türkiye'de yaşıyorum… Bütçe kısıtının politikacıların kararları üzerinde böyle etkili olduğuna hiç tanık olamadığım bir ülkede… Üstelik 55 yaşındayım…
Bugünlerde Türkiye’de yaygın bir söylem var. Türkiye’de de siyasette oyunun kuralları değişecekmiş! Reformlar yapılıyormuş! Artık bizim siyasetçilerimiz de John Diefenbeker gibi bütçe kısıtı altında kararlar alacaklarmış. Hatta ileride onların aldığı kararlardan üzülen bir Kanada’lı çocuk da olabilecekmiş!!!
İnanmak, o Kanada’lı çocuktan şimdiden özür dilemek isterdim doğrusu…Ama inanamıyorum, bütün gayretime karşın… Çünkü 55 yaşındayım…
KAYNAKLAR
Avro Canada: The Avro Archive-"There Was Never an Arrow" And…A Short History of Avro, http://www.odyssey.on.ca/~dmackechine/Avro.htm.
C-News: Who's to Blame? Fate of Avro Arrow Questioned, 2 February 1998, http://www.canoe/CNEWSFeaturesArchive/feb2_avro.html.
Chris Champion: The Arrow Myth Still Flies, Alberta Report, August 12, 1996, http://diefenbaker.ottawa.com/text/ar1.htm.
David Donald (Ed.): The Encyclopedia of World Aircraft, Blitz, Leicester, 1997.
James C. Floyd: The Canadian Approach to All-Whether Interceptor Development, The Journal of the Royal Aeronautical Society, Vol 62, No. 576, December 1958; http://avroarrow.org/RaeS.htm
Greag Goebel: The Avro CF-105 Arrow, http://www.geocities.com/Cape Caneveral/Launchpad/6000.avarrow.html
William Green & Gordon Swanborough: The Complete Boook of Fighters, Smithmark, New York, 1994.
Emmanuel Gustin: Interceptor Rex-The Avro CF-105 Arrow, http://www.totavia.com/arrow/Arrow/written_history.html
David Orchard: The Fight for Canada-Four Centuries of Resistence to American Expansionism; Bölüm 12: In a Class of Its Own, http://idirect. com/~ccaft/arrow.html.
Richard Organ, Ron Page, Don Watson & Les Wilkinson: Avro Arrow, Revised Edition, Boston Mill Press, Erin, Ontario, Canada, 1996.
George Shaw: The Legand of the Arrow, http://www.totavia.com/arrow/
Arrow/avrostory.html
(Bu yazı 4 Eylül 1999’da yazıldı 16 Kasım 2001’de gözden geçirildi)
[1] Sovyetler Birliği'nin Kanada'ya ve Kuzey Amerika'ya kutup üzerinden sesten hızlı bombardıman uçaklarıyla bir saldırı yapıp yapamayacağı ise bir başka öykü konusu. 1950lerde Sovyetler Birliği'nin elinde böyle bir saldırıyı gerçekleştirebilecek uçaklar yok. Dolayısıyla Kanada ve ABD'nin o zamanki tüm hazırlıkları olamayacak bir saldırıyı önlemek için… Daha önceAçık Site’de yer alan "Bir Deli bir Kuyuya bir Taş Atmış…”başlıklı yazım bu konuda. Benim çıkarabildiğim kadarıyla bu öyküde delinin kim olduğu pek belli değil… Ama bu inancın her iki tarafa da epeyce pahalıya patladığı açık…
